امشب در منزل استاد عزیزم آقای طاهریان که نشسته‌بودیم قسمتی از بحث بر این بود که در زیارت حضرت فاطمه زهرا آمده است چنین: «السلام علیک یا ممتحنه امتحنک الله الذی خلقک قبل ان یخلقک...» که یعنی چه!
بعد از منبر که نشستند گفتم که حاج آقا بحث علم قبل از ایجاد را که مطرح نمودید که اصلاً اختیار در آن معنا ندارد از منظر شما قابل قبول نیست زیرا علم تابع معلوم است و اختیار از ملزومات معلوم است و نیاز نیست که حتماً آن معلوم خارجی باشد بلکه وجود علمی آن کفایت میکند.
فرمودند: این مربوط به بحث علم حصولی است در علم الهی حساب جبر و اختیار نیست!
عرض کردم: ارتباطی ندارد و تنها مربوط به بحث علم حصولی نیست(بحثش در جای خود که میتوان علم حصولی را به علم حضوری تبدیل نمود) و در آنجا هم همان دانستن باید جبر و اختیار دخیل باشد.
فرمودند: مثلا من بگویم فردا فلانی به مسافرت میرود و این ارتباطی به جبر و اختیار ندارد زیرا علم فقط محکی است و حکایت میکند!
عرض شد: تحلیل ذهن است که این دو تا را جدا میکند مثل ماهیت و وجود ما به ازای خارجی ندارند و یا بدن و نفس چیز منحاز در خارج نیستند بلکه حقیقت واحده هستند و به تحلیل ذهن دو تا هستند پس اشکالی ندارد آنچه علم است هم به تحلیلی عالم باشد و هم به تحلیلی معلوم و هم به تحلیلی علم و اینها فی الواقع متحدند(ورای اتحاد) و تثلیثی در آن نیست و (آنجا علم است و وقتی حکایت شده و معلوم نیست چگونه علم است در حالیکه معلوم آنجا هست ولو به وجود علمی و همین کفایت میکند و لازم نیست که وجود خارجی آن‌ها آنجا باشند بلکه همین که وجود علمی قبل الایجاد باشد یعنی اختیار و ... همه در آن دخیل شده است.)
به گمانم بحث اینجا تمام شد.
به مناسبت بیتی از مثنوی جناب مولوی نقل می‌کنم که آنچه در این جا آمد بر طبق همان تفسیر شریف حضرت مولا هادی سبزواری است.
هر که خوابى دید از روز الست
مست باشد در ره طاعات مست
«...و حاصل آنست که هر چه در ما لا یزال مىشود بر طبق قضا و بر وفق قدر است. و قدر همین صور مثالى است که مذکور شد. و جبر هم نیست. چه اراده و اختیار عبد هم آن جا صورت پذیر بوده. پس فعل هر کس که در علم و قضا و قدر گذشته، به طرز اینجا گذشته. یعنى فعل از تو واقع شد، مسبوق به وجود تو و ایجاد تو و شعور تو به فعل تو و اراده و اختیار تو، و به همین طور در مراتب سابقه هم ثبت بودهاند.»
گره بنده در مسئله قضا و قدر و جبر در اینجا حل شد به گمانم و تفسیر حاجی بسیار گران بها است، رحمت خدا بر او باد، رحمت خدا بر او باد، بر سر سفره حضرت زهرا متنعم باشد.
مى خوردن من حق ز ازل مىدانست
گر مى نخورم علم خدا جهل بود
بگذریم...
التماس دعا.
